Από την προληπτική απαγόρευση στην αυστηρή θεσμική επιμέλεια: Η μετεξέλιξη της αρχής της προφύλαξης στη γαλλική νομολογία μέχρι την απόφαση του Conseil constitutionnel για το νόμο Duplomb

Από την προληπτική απαγόρευση στην αυστηρή θεσμική επιμέλεια: Η μετεξέλιξη της αρχής της προφύλαξης στη γαλλική νομολογία μέχρι την απόφαση του Conseil constitutionnel για το νόμο Duplomb

1. Εισαγωγή – Η κανονιστική θέση της αρχής της προφύλαξης στη Γαλλία

Η αρχή της προφύλαξης αποτελεί σήμερα δομικό κανόνα της γαλλικής περιβαλλοντικής συνταγματικής τάξης. Εισήχθη νομοθετικά με τη «loi Barnier» του 1995 και κωδικοποιήθηκε στο άρθρο L110-1 του Code de l’environnement, κατά το οποίο η έλλειψη επιστημονικής βεβαιότητας δεν μπορεί να καθυστερεί τη λήψη αποτελεσματικών και αναλογικών μέτρων για την πρόληψη σοβαρής και μη αναστρέψιμης βλάβης στο περιβάλλον, σε οικονομικά αποδεκτό κόστος (Legifrance, άρθρο L110-1). (Legifrance, 2025).

Η αρχή απέκτησε συνταγματική ισχύ με τη «Χάρτα του Περιβάλλοντος» (Charte de l’environnement) του 2004/2005, ιδίως στο άρθρο 5, που επιβάλλει στις δημόσιες αρχές διαδικασίες αξιολόγησης κινδύνων και λήψη προσωρινών μέτρων όταν η επέλευση περιβαλλοντικής ζημίας, αν και αβέβαιη, είναι δυνατόν να συμβεί υπό το φως της επιστημονικής γνώσης (Conseil constitutionnel· Charte, art. 5· Legifrance, 2005). (Conseil constitutionnel, 2008; Vie-publique, 2025).

2. Η συνταγματοποίηση της αρχής μέσω του Conseil constitutionnel

2.1. Η απόφαση 2008-564 DC (Loi OGM): «συνταγματική αξία» και λειτουργικές υποχρεώσεις

Με την απόφαση 2008-564 DC (19.6.2008) για τη «Loi relative aux OGM», το Conseil constitutionnel αναγνώρισε ρητά ότι τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις της Χάρτας έχουν συνταγματική αξία και ότι το άρθρο 5 δεσμεύει τις δημόσιες αρχές και τις διοικητικές αρχές κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους (Conseil constitutionnel, 2008). Η απόφαση αυτή «άνοιξε» τη Χάρτα στη συνταγματική δικαστηριακή λειτουργία και πρακτικά μετέτρεψε την αρχή της προφύλαξης σε εφαρμοστέο κανόνα ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων και των κανονιστικών πράξεων (Champeil-Desplats, 2009). (Conseil constitutionnel, 2008; Champeil-Desplats, 2009).

Δογματική συνέπεια: Καθιερώνεται τριμερής υποχρέωση των αρχών: (α) διαδικασίες αξιολόγησης κινδύνου, (β) λήψη αναλογικών και προσωρινών μέτρων, (γ) ενημέρωση και διαφάνεια—ως εσωτερικά στοιχεία του άρθρου 5. Το πλαίσιο αυτό επανεπιβεβαιώθηκε και σε μεταγενέστερες κρίσεις (Conseil constitutionnel, 2017). (Conseil constitutionnel, 2017).

2.2. Οι QPC: 2011-116 QPC και 2013-346 QPC

Στην 2011-116 QPC (8.4.2011), το Conseil constitutionnel επιβεβαίωσε ότι οι διατάξεις της Χάρτας (ιδίως τα άρθρα 1–4) είναι ευθέως επικλητές σε QPC, θεμελιώνοντας ένα «πλέγμα επιμέλειας/επαγρύπνησης» και ευθύνης περιβαλλοντικής προστασίας (Conseil constitutionnel, 2011). (Conseil constitutionnel, 2011).

Στην 2013-346 QPC (11.10.2013, Schuepbach—απαγόρευση fracking), το Conseil έκρινε συνταγματική την ολική απαγόρευση της υδραυλικής ρωγμάτωσης για σχιστολιθικά αέρια. Η επιχειρηματολογία στηρίζεται στον σκοπό προστασίας του περιβάλλοντος της Χάρτας και στην αποδοχή αυστηρών μέτρων πρόληψης/προφύλαξης έναντι αβεβαιότητας κινδύνου (Peyen, 2014). Αν και η απόφαση δεν θεμελιώνει μόνο στο άρθρο 5, εναρμονίζεται με το «πνεύμα» της προφύλαξης ως νομοθετικής επιλογής προληπτικής απαγόρευσης όταν η επιστήμη είναι αβέβαιη και οι κίνδυνοι δυνητικά σοβαροί (Conseil constitutionnel, 2013; Peyen, 2014). (Conseil constitutionnel, 2013; Peyen, 2014).

3. Η «Loi Duplomb» (2025): νεότερη τομή και ο ρόλος της αρχής της προφύλαξης

3.1. Το κανονιστικό διακύβευμα

Η πρόταση «Loi Duplomb» (2025) επιδίωξε να «αποσφηνώσει» περιβαλλοντικές και υγειονομικές προστασίες υπέρ της αγροτικής δραστηριότητας, προβλέποντας μεταξύ άλλων μηχανισμό επανεισαγωγής του νεονικοτινοειδούς εντομοκτόνου ακεταμιπρίδη (υλικού υψηλής αμφισβήτησης ως προς επιπτώσεις σε επικονιαστές, υγεία και βιοποικιλότητα). Η πρωτοβουλία προκάλεσε ευρύτατη κοινωνική και επιστημονική αντίδραση και αναπομπή του νόμου στο Conseil constitutionnel (Ιούλιος–Αύγουστος 2025). (Toute l’Europe, 2025; LCP, 2025; Le Monde, 2025; Reporterre, 2025).

3.2. Η απόφαση 2025-891 DC (7.8.2025): «συνταγματικό φίλτρο» και όρια στον νομοθέτη

Στην απόφαση 2025-891 DC (7.8.2025), το Conseil constitutionnel ακύρωσε τις διατάξεις που επέτρεπαν (κατ’ εξαίρεση) την επανεισαγωγή της ακεταμιπρίδης, κρίνοντας ότι αντίκεινται στη Χάρτα του Περιβάλλοντος. Κεντρική βάση της λογικής λογοκρισίας ήταν το άρθρο 1 της Χάρτας («δικαίωμα καθενός σε ένα ισορροπημένο και υγιές περιβάλλον»), ενώ η αιτιολογία μνημονεύει και το «πλαίσιο» που απορρέει από τη νομολογία περί Χάρτας—στην οποία εντάσσεται και η προφύλαξη (Conseil constitutionnel, 2025· ανάλυση Gossement Avocats, 2025). (Conseil constitutionnel, 2025; Gossement, 2025; Toute l’Europe, 2025; LCP, 2025; Actu-Environnement, 2025; The Guardian, 2025).

Κρίσιμο σημείο δογμάτος: Η κύρωση δεν στηρίχθηκε αποκλειστικά στο άρθρο 5 (στενή έννοια «προφύλαξης»), αλλά στο άρθρο 1. Ωστόσο, η δομή ελέγχου που εφαρμόστηκε («επαρκές κανονιστικό πλαίσιο», «συνθήκες και όροι διακινδύνευσης», «σχέση με προηγούμενες απαγορεύσεις υψηλού κινδύνου») συνάδει με τη λογική της προφύλαξης: όταν ο νομοθέτης επιθυμεί να υπαναχωρήσει από υφιστάμενο καθεστώς απαγόρευσης κινδύνου οφείλει να εγκαθιδρύει αυστηρό πλαίσιο εγγυήσεων, βασισμένο σε επικαιροποιημένη επιστημονική αξιολόγηση και αναλογικά μέτρα. Η έλλειψη «επαρκούς πλαισίωσης» (encadrement suffisant) οδήγησε στην ακύρωση (Toute l’Europe, 2025). (Toute l’Europe, 2025).

Δογματική σημασία για την προφύλαξη:

• Ενώ η άμεση συνταγματική βάση ήταν το άρθρο 1, η απόφαση εμπεδώνει κριτήριο θεσμικής επιμέλειας συμβατό με το άρθρο 5: χωρίς στιβαρές διαδικασίες αξιολόγησης και εγγυήσεις, μια νομοθετική «χαλάρωση» σε αντικείμενο με σοβαρή αβεβαιότητα κινδύνου προσκρούει στη Χάρτα. (Gossement, 2025).

• Η απόφαση αγγίζει τη θεωρία της μη οπισθοδρόμησης (non-régression) στο περιβαλλοντικό δίκαιο: δεν την καθιστά αυτοτελή συνταγματική αρχή, αλλά διαμηνύει ότι ο νομοθέτης δεν μπορεί να αναιρεί προστασίες υψηλού κινδύνου άνευ ισχυρού επιστημονικού και κανονιστικού ερείσματος (Gossement, 2025). (Gossement, 2025).

3.3. Συγκριτικό πρίσμα με προγενέστερη νομολογία

• 2008-564 DC (OGM): θεμελίωση δεσμευτικότητας του άρθρου 5 και της Χάρτας· αναγνώριση της ευχέρειας του νομοθέτη να ορίζει διαδικασίες προφύλαξης (Conseil constitutionnel, 2008). (Conseil constitutionnel, 2008).

• 2013-346 QPC (fracking): επικύρωση γενικής απαγόρευσης όταν τα ενδεχόμενα ρίσκα είναι σοβαρά και μη πλήρως επιστημονικά διαλευκασμένα—λογική συμβατή με προφύλαξη (Conseil constitutionnel, 2013; Peyen, 2014). (Conseil constitutionnel, 2013; Peyen, 2014).

• 2025-891 DC (Duplomb): εισάγει αυστηρά «τεστ πλαισίωσης» για τυχόν εξαιρέσεις από προηγούμενες απαγορεύσεις ουσιών υψηλού κινδύνου· πρακτικά αναβαθμίζει τον «βαθμό αιτιολόγησης» που απαιτείται από τον νομοθέτη (Conseil constitutionnel, 2025; LCP, 2025). (Conseil constitutionnel, 2025; LCP, 2025).

4. Δογματική αποτύπωση: περιεχόμενο και όρια της προφύλαξης μετά τη «Duplomb»

1. Διαδικαστικός πυρήνας: Η αρχή της προφύλαξης δεν είναι «λευκή επιταγή» απαγόρευσης, αλλά επιβάλλει διαδικασίες: επιστημονική αξιολόγηση κινδύνου, διαφάνεια, προσωρινότητα και αναλογικότητα των μέτρων (Charte, art. 5· Code de l’environnement L110-1). (Legifrance, 2005; Legifrance, 2025).

2. Υλικός πυρήνας: Σε πεδία με σοβαρούς/μη αναστρέψιμους κινδύνους και επιστημονική αβεβαιότητα (OGM, fracking, νεονικοτινοειδή), ο νομοθέτης μπορεί να υιοθετεί αυστηρά μέτρα έως και γενικές απαγορεύσεις (2008-564 DC· 2013-346 QPC). (Conseil constitutionnel, 2008; Conseil constitutionnel, 2013; Peyen, 2014).

3. Τεκμηριωμένο «rollback»: Μετά τη «Duplomb» κάθε προσπάθεια επαναφοράς απαγορευμένων ουσιών προϋποθέτει: (α) σαφή, ειδική και στενά οριοθετημένη ρύθμιση, (β) σύγχρονη και ανεξάρτητη αξιολόγηση κινδύνου, (γ) επαρκείς εγγυήσεις παρακολούθησης/ελέγχου, (δ) συμβατότητα με τη Χάρτα. Η έλλειψη επαρκούς πλαισίωσης οδηγεί σε ακυρότητα (Conseil constitutionnel, 2025; Toute l’Europe, 2025). (Conseil constitutionnel, 2025; Toute l’Europe, 2025).

4. Σχέση με το δίκαιο της ΕΕ: Αν και η απόφαση δεν ερείδεται άμεσα στο άρθρο 191 ΣΛΕΕ, το ευρωπαϊκό πλαίσιο της προφύλαξης και το καθεστώς έγκρισης δραστικών ουσιών στον γεωργικό τομέα συνιστούν εξωτερικό «φόντο» ελέγχου λογικότητας του γαλλικού νομοθέτη (Toute l’Europe, 2025). (Toute l’Europe, 2025).

5. Συμπέρασμα

Η νομολογία του Conseil constitutionnel διαμόρφωσε την αρχή της προφύλαξης από γενική κατευθυντήρια (1995) σε επιχειρησιακό συνταγματικό κριτήριο (2008 και εξής). Η 2013-346 QPC επέδειξε ανεκτικότητα σε γενικές απαγορεύσεις όταν οι κίνδυνοι είναι δυνητικά βαρείς και αβέβαιοι· η 2025-891 DC («Duplomb») προσθέτει ένα κριτήριο αυστηρής «πλαισίωσης» για κάθε νομοθετική οπισθοδρόμηση σε επικίνδυνες ουσίες. Παρότι στη Duplomb το σκεπτικό ερείδεται κυρίως στο άρθρο 1 της Χάρτας (δικαίωμα σε υγιές περιβάλλον) και όχι αποκλειστικά στο άρθρο 5, το λειτουργικό αποτέλεσμα είναι ενίσχυση της αρχής της προφύλαξης ως προς την απαίτηση θεσμικής επιμέλειας και την προληπτική στάθμιση κινδύνου.

Βιβλιογραφικές παραπομπές

• Actu-Environnement (2025) Loi Duplomb: le Conseil constitutionnel censure la réintroduction des néonicotinoïdes. Διαθέσιμο στο: [actu-environnement.com] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Actu Environnement)

• Champeil-Desplats, V. (2009) ‘Valeur constitutionnelle de l’ensemble des droits et devoirs inscrits dans la Charte…’, Revue Juridique de l’Environnement, 34(2). Διαθέσιμο στο: [persee.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Persee)

• Conseil constitutionnel (2008) Décision n° 2008-564 DC du 19 juin 2008, Loi relative aux OGM. Διαθέσιμο στο: [conseil-constitutionnel.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Conseil Constitutionnel)

• Conseil constitutionnel (2011) Décision n° 2011-116 QPC du 8 avril 2011. Διαθέσιμο στο: [conseil-constitutionnel.fr] και [Legifrance] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Conseil Constitutionnel, Légifrance)

• Conseil constitutionnel (2013) Décision n° 2013-346 QPC du 11 octobre 2013, Société Schuepbach Energy LLC. Διαθέσιμο στο: [conseil-constitutionnel.fr] και [Legifrance] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Conseil Constitutionnel, Légifrance)

• Conseil constitutionnel (2017) Décision n° 2017-749 DC du 31 juillet 2017. Διαθέσιμο στο: [conseil-constitutionnel.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Conseil Constitutionnel)

• Conseil constitutionnel (2025) Décision n° 2025-891 DC du 7 août 2025 (loi « Duplomb »). Διαθέσιμο στο: [conseil-constitutionnel.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Conseil Constitutionnel)

• Gossement Avocats (2025) ‘“Loi Duplomb”: la dérogation… contraire à l’article 1er de la Charte de l’environnement’, 7 Αυγούστου. Διαθέσιμο στο: [gossement-avocats.com] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Gossement Avocats)

• Le Monde (2025) ‘Loi Duplomb: le Conseil constitutionnel censure…’, 7 Αυγούστου. Διαθέσιμο στο: [lemonde.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Le Monde.fr)

• LCP (2025) ‘Loi agricole Duplomb: le Conseil constitutionnel censure…’, 7 Αυγούστου. Διαθέσιμο στο: [lcp.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (LCP-Assemblée nationale)

• Legifrance (2005) Charte de l’environnement (Constitution – Article 5). Διαθέσιμο στο: [legifrance.gouv.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Légifrance)

• Legifrance (2025) Code de l’environnement, art. L110-1. Διαθέσιμο στο: [legifrance.gouv.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Légifrance)

• Peyen, L. (2014) ‘Gaz de schiste… Principe de précaution et de prévention’, Revue juridique de l’Environnement, 39(1), σσ. 91–106. Διαθέσιμο στο: [persee.fr] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Persee)

• Reporterre (2025) ‘Loi Duplomb: adoption d’un texte funeste…’, 8 Ιουλίου. Διαθέσιμο στο: [reporterre.net] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Reporterre)

• The Guardian (2025) ‘Plan to reintroduce banned pesticide… overruled by constitutional council’, 7 Αυγούστου. Διαθέσιμο στο: [theguardian.com] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (The Guardian)

• Toute l’Europe (2025) ‘Loi Duplomb: le Conseil constitutionnel juge la réintroduction de l’acétamipride non conforme…’, 7 Αυγούστου. Διαθέσιμο στο: [touteleurope.eu] (πρόσβαση 18 Αυγούστου 2025). (Touteleurope.eu)